1. Đặt vấn đề

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của ngành hàng hải, an toàn hàng hải đã trở thành một vấn đề cấp bách, không chỉ ảnh hưởng đến hoạt động thương mại quốc tế mà còn liên quan mật thiết đến bảo vệ môi trường và sự sống của con người. Trong đó, yếu tố con người đóng vai trò quyết định trong việc đảm bảo an toàn hàng hải. Theo nghiên cứu đã được công bố, khoảng 80% các vụ tai nạn hàng hải có nguyên nhân bắt nguồn từ lỗi của con người [11], từ việc thiếu kinh nghiệm, sai sót trong quy trình làm việc đến vấn đề tâm lý và sức khỏe. Hơn nữa, sự liên quan mật thiết giữa rủi ro hàng hải, tai nạn hàng hải và an toàn hàng hải đã được chứng minh [10]. Những điều này cho thấy, nghiên cứu và cải thiện các yếu tố liên quan đến con người như đào tạo, quản lý, giao tiếp và văn hóa an toàn là vô cùng cần thiết. Bên cạnh đó, sự phát triển của công nghệ mới cũng tạo ra những thách thức và cơ hội mới cho con người trong ngành hàng hải. Việc áp dụng các công nghệ tiên tiến trong vận hành tàu, theo dõi và quản lý an toàn có thể giúp giảm thiểu rủi ro, nhưng đồng thời cũng đòi hỏi con người phải thích nghi và nâng cao năng lực. Nghiên cứu tổng quan về yếu tố con người trong bảo đảm an toàn hàng hải không chỉ mang lại góc nhìn cụ thể về vấn đề con người trong hàng hải mà còn giúp nhận diện các vấn đề còn tồn tại. Từ đó, có thể đề xuất các giải pháp cải tiến, nâng cao hiệu quả hoạt động và giảm thiểu tai nạn, góp phần tạo dựng môi trường hàng hải an toàn và bền vững.

2. Thuật ngữ về con người trong hàng hải

Vào năm 1998, Gordon nghiên cứu và quan sát thấy “yếu tố con người” và “lỗi của con người” được sử dụng thay thế cho nhau như những thuật ngữ chung [4]. Gần đây, tác giả Wróbel [11] phát hiện ra rằng việc sử dụng “yếu tố con người”, “khía cạnh con người”, “hành động của con người” và “lỗi của con người” có nhiều sự nhầm lẫn. Xiao Fei Ma cùng cộng sự cũng đã đưa những khái niệm này vào trong nghiên cứu của mình [12]. Việc sử dụng bừa bãi những thuật ngữ này có thể gây ra nhầm lẫn và làm giảm chất lượng đánh giá độ tin cậy của con người. Do đó, nhằm phân biệt rõ ràng về thuật ngữ chung “yếu tố con người” trong nghiên cứu này cần hiểu cụ thể cả ba khái niệm liên quan. Khái niệm đã được công nhận mô tả như dưới đây.

Hình 1: Thuật ngữ về con người trong bảo đảm an toàn hàng hải

1. 1. Yếu tố con người - Human factors

Tổ chức Hàng hải quốc tế (IMO) đã mô tả thuật ngữ này trong Nghị quyết A.884(21). Trong đó, yếu tố con người ban đầu là một nghiên cứu khoa học về sự tương tác giữa con người và máy móc [6]. Định nghĩa này chỉ đề cập đến một lĩnh vực khoa học chứ không phải những tác động mà các yếu tố cá nhân, nhóm và tổ chức có thể có đối với sự an toàn hoặc hiệu suất. Mặt khác, yếu tố con người đề cập đến môi trường, tổ chức và công việc, và các đặc điểm của con người và cá nhân ảnh hưởng đến hành vi tại nơi làm việc theo cách có thể ảnh hưởng đến sức khỏe và sự an toàn.

1. 2. Khía cạnh con người - Human elements

Trong Nghị quyết A.849(20), IMO định nghĩa khía cạnh con người như sau: “Khía cạnh con người là vấn đề đa chiều phức tạp ảnh hưởng đến an toàn hàng hải và bảo vệ môi trường biển; bao gồm toàn bộ các hoạt động của con người do thủy thủ đoàn tàu, ban quản lý trên bờ, cơ quan quản lý, tổ chức được công nhận, xưởng đóng tàu, nhà lập pháp và các bên liên quan khác thực hiện và họ cần hợp tác để giải quyết hiệu quả các vấn đề về yếu tố con người” [5]. Tuy nhiên, định nghĩa này rất cụ thể và phức tạp.

Viện Hàng hải Anh đề xuất một định nghĩa đơn giản và súc tích hơn: Trong bối cảnh hàng hải, khía cạnh con người bao gồm bất kỳ điều gì ảnh hưởng đến sự tương tác giữa con người và hệ thống trên tàu [8]. Định nghĩa thứ hai này tập trung vào các thực thể trên tàu, trong khi định nghĩa đầu tiên có phạm vi rộng hơn.

1. 3. Lỗi con người - Human errors

Cũng trong Nghị quyết A.884(21), IMO đã cho rằng lỗi của con người được gọi là hành vi được ai đó đánh giá là đi chệch khỏi một số loại hành vi tham chiếu [6], nhưng cũng có thể được hiểu là sự đi chệch khỏi thông lệ được chấp nhận hoặc mong muốn của một cá nhân có thể dẫn đến kết quả không thể chấp nhận hoặc không mong muốn [2].

Hơn nữa, một số nhà nghiên cứu phân biệt rõ ràng giữa các yếu tố con người và lỗi của con người theo cách mà yếu tố trước có thể gây ra sự xuất hiện của yếu tố sau. Theo đó, yếu tố con người thuộc về nguyên nhân tiềm ẩn của tai nạn và lỗi là nguyên nhân chủ động. Tuy nhiên, cũng có một số nhà nghiên cứu khác không tuân theo sự phân biệt này [9]. Với nhiều tác giả sử dụng các định nghĩa khác nhau, nếu không nêu rõ, rất khó để xác định được lỗi của con người hay yếu tố con người được hiểu như thế nào.

1. 4. Phân biệt

Trong lĩnh vực hàng hải, việc phân biệt rạch ròi ba khái niệm này đặc biệt quan trọng, nhất là hiện nay, ngành công nghiệp hàng hải đang đối mặt với việc triển khai sắp tới của các tàu tự hành. Một trong những lập luận đằng sau sự thay đổi công nghệ này là các tàu tự hành với sự can thiệp hạn chế của con người sẽ giúp giảm số lượng tai nạn thông qua việc giảm lỗi của con người, mặc dù hiệu ứng này đôi khi gặp ít nhiều thách thức. Tuy nhiên, sẽ không làm mất đi ảnh hưởng của yếu tố con người.

Một ví dụ cụ thể khi sử dụng những thuật ngữ này trong vấn đề tàu tự hành được mô tả trong Hình 2.

Hình 2: Phân biệt thuật ngữ về con người trong vấn đề tàu tự hành

Rõ ràng, khía cạnh về con người trên tàu tự hành có gì đó không liên quan do mất đi sự tồn tại của con người ở trên loại tàu này, tuy nhiên yếu tố về con người và lỗi con người sẽ không biến mất khi có sự điều khiển của người điều khiển, cơ quan quản lý điều khiển từ bờ. Tác giả đã tổng hợp và phân loại ba thuật ngữ này trong Hình 1. Qua đó có thể nhận xét rằng:

- Khía cạnh con người: Đề cập đến các vấn đề riêng và cụ thể về mặt con người như điều kiện sinh hoạt, môi trường làm việc, quản lý thuyền viên, tuyển dụng, văn hoá,...

- Yếu tố con người: Đề cập đến các vấn đề có sự đóng góp hay ảnh hưởng của con người.

- Lỗi con người: Đề cập đến các vấn đề liên quan đến sự sai sót của con người trong quá trình thực hiện hoặc hành động công việc.

- Trong một số trường hợp (đã được tác giả đánh dấu bằng khung hình đứt đoạn tại Hình 1) thuật ngữ yếu tố con người và khía cạnh con người có thể sử dụng tương đương thay thế nhau nhưng cần thận trọng với mục tiêu hướng tới của vấn đề nghiên cứu.

Như vậy, yếu tố con người mặc dù không thể hiện đầy đủ hình thái của khía cạnh con người nhưng vẫn mang ý nghĩa bao quát hơn trong lĩnh vực bảo đảm an toàn hàng hải do sự tồn tại của bổ từ ý nghĩa - ảnh hưởng. Đó cũng là lí do tại sao tác giả sử dụng thuật ngữ yếu tố con người nhiều hơn trong bài báo này. Bên cạnh đó, có thể phân biệt đơn giản rằng, nếu khía cạnh con người bàn đề cập đến một vấn đề độc lập về con người thì lỗi con người chính là hệ quả từ yếu tố con người.
(Hết phần 1)

Vũ Đăng Thái - Khoa Hàng hải, trường Đại học Hàng hải Việt Nam

Đặng Đình Chiến - Viện Đào tạo quốc tế, trường Đại học Hàng hải Việt Nam